İçerik Şeması
Türk Federal Müsavat Halk Partisi
Türk Birliği düşüncesini savunan ilk siyasal parti, 20. yüzyılın başlarında Azerbaycan’da kurulmuştur. Azerbaycan’ın siyasal hayatında önemli rol oynayacak olan Müsavat Partisi’ni (MP), 1911 yılında Mehmet Emin Resulzade (1884-1955) kurmuştur. MP’nin tam adı “Türk Federal Müsavat Halk Partisi”dir. Partinin ilk bildirisinde İslâm Birliği düşüncesi ağır basmaktaydı. Yani Türklük ile Müslümanlık henüz birbirinden kesin çizgilerle ayrılmamıştı. MP’nin hedefi bir yandan tüm Müslüman ülkelerin bağımsızlıklarını korumalarına yardımcı olmak, diğer yandan da o sırada bağımsızlığını kazanamamış Müslüman devletlerin bağımsızlıklarını sağlamalarına yardımcı olmaktı.
MP’nin 1917’de yapılan Birinci Kurultay’ında bir ulus meydana getirmek için yalnız din birliğinin yetmeyeceği, bunun yanında ortak dil, gelenek ve görenek ve edebiyatın da gerekli olduğu kabul edildi. Böylece partimim Birinci Kurultay’ında bütün Türklerin bir ulus olduğu onaylanmış oluyordu. Bu durumda, MP’de ümmetçilik devri kapanmış, Türk milliyetçiliği devri başlamıştı. Bu partinin kadroları Resulzade liderliğinde bağımsız Azerbaycan ile Türk birliği düşüncesini savunmaya başladılar ve 1918’de, kısa ömürlü olacak, Azerbaycan Halk (Demokratik) Cumhuriyeti’ni kurdular.
MP kendisine uzak hedef olarak bütün dünya Türklerinin birleşmesini koymuştu. Bu düşünce, partinin 1919’da Bakü’de yapılan İkinci Kurultay’ında şu şekilde dile getirilmişti: “Bugünkü hali ile dağınık bulunan geniş Türk dünyasının bir gün birlik ve beraberlik içerisinde büyük Türk dünyasını oluşturacağına inanıyoruz. Bu imanla gittiğimiz emel yolunun baş hedefi gayemizin düşünceden gerçeğe dönüştürülmesidir”.
Sovyet Sonrası Azerbaycan’da Siyasal Sistem
Yirminci yüzyılın son on yılında yaşanan (1991’in sonunda SSCB’nin yıkılmasıyla başlayan) siyasal değişim süreci, bağımsızlığını kazanan her ülkede farklı bir gelişim çizgisi izlemiştir. Michael McFaul’un yapmış olduğu komünizm-sonrası rejimler tipolojisine göre, Azerbaycan “yarı-demokrasiler” kategorisi içerisinde değerlendirilmiştir. Bu tipoloji genelde komünizm-sonrası ülkelerin bağımsızlıklarını kazandıkları dönemi, yani değişim sürecinin başlangıç safhasını yansıtsa da, bu durum özellikle Azerbaycan ve Orta Asya ülkeleri için güncelliğini hâlen korumaktadır. Esasında Azerbaycan’ın, demokratik muhalefet ile eski komünistler arasında iktidar paylaşımının dengede olduğu bir ülke olduğu söylenebilir. Bu ülkede 1992’de Türkçü ve Turancı söylemleriyle tanınan Elçibey liderliğindeki AHC iktidara dahi gelmiştir. Ancak Karabağ sorunu ve özellikle Rusya ve İran faktörleri, Elçibey’in kısa sürede iktidardan uzaklaştırılmasına neden olmuştur. Azerbaycan Anayasası’nın devletin esaslarını düzenleyen yedinci maddesine göre devlet tekçi, demokratik, hukuka dayanan ve laik bir cumhuriyettir.
Her ne kadar Azerbaycan’da yasama, yürütme ve yargı yetkileri, Milli Meclis, Cumhurbaşkanı ve yüksek yargı organları arasında paylaştırılmış olsa da sistem içerinde cumhurbaşkanına tanınan geniş yetkiler belirleyicidir. Bu yetkiler cumhurbaşkanının ülkeyi temsil etme görevinden, ülkenin birliğini ve bütünlüğünü korumaktan silahlı kuvvetlerin başbuğu olmaya kadar geniş bir yelpazeyi kapsamaktadır.Doğrudan halk tarafından iki turlu seçimler aracılığıyla belirlenen cumhurbaşkanı 35 yaşını doldurmuş kişiler arasından en az 10 yıldır Azerbaycan’da yaşayan, genel seçimlere katılma hakkına sahip, yükseköğrenim yapmış vatandaşlar arasından beş yıllığına genel ve eşit oy esasına göre seçilir.
125 sandalyeli ve tek kanatlı olan Azerbaycan Milli Meclisi seçimleri dar bölge çoğunluk sistemine göre beş yılda bir yapılır. Ancak bu ülkenin seçim kanununda Kazakistan (%7), Kırgızistan (%5 ülke ve % 0,5 bölge) ve Tacikistan (% 5) gibi Orta Asya ülkelerinde olduğu üzere seçim barajı bulunmamaktadır. Milletvekili seçilebilme (edilgen seçim hakkı) yaşı 25 iken, seçimlerde oy kullanma hakkı (etken seçim hakkı) 18 olarak belirlenmiştir. Azerbaycan’da siyasal rejimin temelini oluşturan Anayasa 12 Kasım 1995 tarihinde kabul edilmiş, 24 Ağustos 2002 ve 18 Mart 2009 tarihlerinde olmak üzere iki kez değişikliğe uğramıştır. Azerbaycan siyasal hayatında politik yelpazenin farklı kanatlarından birçok siyasal parti yer almaktadır. Bu partiler arasında Türkçü görüşlere sahip birçok parti de siyasal arenada faaliyet göstermiştir/göstermektedir.
Azerbaycan Halk Cephesi
Azerbaycan Halk Cephesi (AHC), SSCB döneminde Baltık ülkelerindeki halk cephesi oluşumları örnek alınarak, Elçibey liderliğinde 1988’de hayata geçirilmiş bir örgüttür. Kurucuları arasında Elçibey’den başka Tevfik Kasımov, Necef Necefov, Yusuf Samedoğlu ve Leyla Yunusova gibi isimler yer almıştır. AHC’nin 1993’lerde 2.000.000 civarında üye ve sempatizana sahip olduğu tahmin edilmekteydi. AHC, Azerbaycan’da demokratik bir toplum ve hukuk devleti oluşturulmasını savunmuştur. Ancak demokrasi ve hukuk devleti kavramları AHC’yi oluşturan bütün parti ve gruplar tarafından kendi çıkarları ve hedefleri doğrultusunda yorumlanmıştır. 1992 yılında Ayaz Muttalibov’un istifasının ardından Elçibey AHC’nin adayı olarak Azerbaycan Cumhurbaşkanlığına seçilmiştir. AHC 4 Haziran 1993’te Elçibey’in cumhurbaşkanlığı bıraktığı tarihe kadar iktidarda kalmıştır. 25 Haziran 1995 tarihinde AHC’nin tüzüğünde yapılan bir değişiklik ile bir Halk Cephesi Hareketi olan kurum partiye dönüştürülmüştür. Ancak resmen Adalet Bakanlığı tarafından kuruluşunun onaylanması 1 Eylül 1995 tarihinde gerçekleşmiştir.
Amacını bağımsızlığın gerçekleştirilmesi ve demokratik hukuk devletinin kurulması olarak ortaya koyan Azerbaycan Halk Cephesi Partisi (AHCP); 1995 Parlamento seçimlerinde üç, 2000 yılında yapılan seçimlerde ise dört milletvekilliği elde etmiştir. 29 Ağustos 2000 tarihinde Elçibey’in vefat etmesinden sonra AHCP liberaller (Fettayev) ve gelenekçiler (Kerimov) olarak ikiye ayrılmıştır.
AHC 1995 yılında partileşinceye kadar birçok parti ve halk hareketini bünyesinde barındırmıştır. Bunların arasında; yukarıda sözü edilen MP dışında, (Azerbaycan’da İslâm’ın yeniden doğuşunu savunan) “Hak,” (bütün Türkleri birleştirecek bir İslâm devletinden yana olan) “Birlik,” (Kuzey Azerbaycan ile İran hâkimiyetinde bulunan Güney Azerbaycan’ın yeniden birleşmesini savunan) “Diriliş,” (Azerbaycan’da yaşayan bütün halkların barış içinde bir arada yaşamasını savunan) “Hür Müslümanlar Birliği,” (radikal-milliyetçi örgüt) “Kızılbaş,” (“Azerbaycan Azerilerindir” sloganıyla hareket eden Azerî milliyetçiliğini esas alan örgüt) “Zengezur,” “Karabağ Halk Komitesi,” “Yeşiller Partisi,” “Sosyal Demokrat Parti” ve Azerbaycan’da yaşayan çeşitli ulusların (Ahıska Türkleri, Polonyalılar, Ruslar ve Yahudilerin) kurmuş olduğu kültür dernekleri sayılabilir.
Liberal bir anlayışla kurulan AHC kısa bir süre sonra milliyetçi ve Türkçü bir çizgiye yönelmiştir. AHC daha sonra kendi içinde gelenekçiler ve liberaller olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Elçibey vefat ettikten sonra AHC’nin siyasal gücü Müsavat Partisi bünyesinde toplanmıştır. Müsavat Partisi AHCP’ye oranla daha milliyetçi ve Turancı bir söyleme sahiptir. Parti tabanını meydana getiren kişiler genellikle Karabağlılardan oluşmaktadır.
Turancı Partiler (1989-2013)
Günümüzde (2013) Adalet Bakanlığı’na kayıtlı toplam 56 partinin olduğu Azerbaycan’da programı uyarınca Türkçü ve Turancı yönelime sahip Müsavat Partisi, Büyük Kuruluş Partisi (BKP), Milli Kurtuluş Partisi (MKP) ve Azerbaycan Dünyevi Bozkurt Partisi (ADBK) adlı siyasal partiler
Günümüzde (2013) Adalet Bakanlığı’na kayıtlı toplam 56 partinin olduğu Azerbaycan’da programı uyarınca Türkçü ve Turancı yönelime sahip Müsavat Partisi, Büyük Kuruluş Partisi (BKP), Milli Kurtuluş Partisi (MKP) ve Azerbaycan Dünyevi Bozkurt Partisi (ADBK) adlı siyasal partiler
bulunmaktadır. Diğer yandan Azerbaycan’da 1989-2013 döneminde Türkçü ve Turancı görüşe sahip olan toplam on siyasal parti kurulmuştur (Bkz. Tablo 1). Ancak bu bağlamda bu partilerden bazılarının resmi kuruluşlarının hiçbir zaman gerçekleşmediği vurgulanmalıdır.
Tablo 1: Azerbaycan’da Türkçü ve Turancı Siyasal Partiler 1989-2012
| Adı | Başkanı | Kuruluş Yılı/Yönelim |
| Müsavat Partisi | İsa Gamber | 1992/ Türkçü-Turancı |
| Turan Partisi | Nimet Penakov | 1992/ Türkçü-Turancı |
| Çağdaş Turan Partisi | Arif Tağıyev | 1992/Türkçü-Turancı |
| Yeni Turan Partisi | Rövşen Memedli | 1997/Türkçü-Turancı |
| Türk Dünyası Birliği Partisi | Cümşüd Türkel | 1992 Türkçü-Turancı |
| Milli Demokrat Partisi (Bozkurt)* | İsgender Hamidov | 1993 Türkçü-Turancı |
| Türk Milliyetçi Partisi** | Vügar Beyturan*** | 1998/Türkçü-Turancı |
| Azerbaycan Dünyevi Bozkurt Partisi | Şakir Ulubeyli | 1993/Türkçü-Turancı |
| Milli Kurtuluş Partisi | Muhammet Hatemi | 1989/Türkçü-Turancı |
| Büyük Kuruluş Partisi | Fazıl Mustafa | 2003/Türkçü-Turancı |
Kaynak: http://www.isagambar.az/2003-1/BA-siyahi.htm), (Erişim Tarihi: 26 Ocak 2013) ve Türk Milliyetçi Partisi eski lideri Vügar Beyturan’ın yazar tarafından hazırlanmış olan sorulara e-mektup aracılığı ile vermiş olduğu cevap, 14 Mart 2013.
* Bu partinin adına yaygın yazında “Kuzey Azerbaycan Milli Demokrat Bozkurt Partiyası” şeklinde de tesadüf edilmektedir.
** Bu partinin Azerbaycan Türkçesindeki karşılığı “Türk Milletçi Partiyası” şeklindedir. Azerbaycan Türkçesindeki “Milletçi” kavramı Türkiye Türkçesinde “Milliyetçi” kavramına denk gelmektedir.
** Bu partinin Azerbaycan Türkçesindeki karşılığı “Türk Milletçi Partiyası” şeklindedir. Azerbaycan Türkçesindeki “Milletçi” kavramı Türkiye Türkçesinde “Milliyetçi” kavramına denk gelmektedir.
Tablo 1’de ortaya konulan siyasal partilerden Turan ve Çağdaş Turan partileri artık tarihe karışmış durumdadırlar. Türk Milliyetçi Partisi 2008 yılında kendisiyle aynı ideolojiye sahip olan MKP ile birleşerek bütünleştiğinden varlığını sürdürmemektedir. Günümüzde “Turan” adı taşıyan partilerden sadece “Yeni Turan Partisi” (YTP) siyasal yelpazede yer almaktadır ki bu parti Adalet Bakanlığı’nda kayıt edilmediğinden bir nevi Türkiye’deki tabela partilerine benzetilebilir.
Günümüzde YTP, 1990’lı yıllarda etkili olan Türk Dünyası Birliği Partisi ve Azerbaycan Dünyevi Bozkurt Partisi gibi partilerden daha zayıf bir konumdadır. Söz konusu bu iki partinin 1990’lı yıllarda en güçlü oldukları dönemde üye sayıları birkaç bin ile ifade ediliyordu. Aşağıda da değinileceği gibi Milli Demokrat Partisi (Bozkurt) Hamidov sonrası iki ayrı partiye ayrıldığından etkisini kaybettiği söylenebilir. Tablo 1’de yer alan partilerden sadece MP, YTP, MKP ve BKP adlı siyasal partiler varlığını sürdürmektedir ki bunlardan MKP, lideri Beyturan’ın ifadelerine göre faaliyetlerini durdurmuş vaziyettedir. Beyturan’a göre Azerbaycan’da yer alan Türkçü ve Turancı partiler sadece programlarında Türkçülüğe ve Turancılığa yer veren partilerdir. Bu partilerin savunduğu Türkçülük, örneğin, Nihal Atsız’ın savunduğu şekilde ırkçı bir Türkçülüğe tekabül etmemektedir. Bu partilerin savunduğu Türkçülük daha çok Resulzade-Elçibey çizgisinde bir Türkçülüktür. Azerbaycan’daki Türkçü ve Turancı partilerin ideolojik çizgisi daha çok Türk dünyası ile işbirliğinden yana olan “milliyetçi-demokratik” bir çizgi olarak tanımlanmaktadır. Azerbaycan’da günümüzde Nihal Atsız tarzı Türkçülüğü ve Turancılığı savunan tek Turancı parti Beyturan liderliğindeki MKP’dir.
Müsavat Partisi
Tarihsel süreçte Azerbaycan’ın bağımsızlığı konusunda, yukarıda vurgulandığı gibi, önemli rol oynamış olan Müsavat Partisi (MP), bu ülkede 1990’larda kurulan siyasal partiler arasında yerini (tekrar) almıştır. MP önce, 1 Temmuz 1989 tarihinde partiler üstü bir yapı olarak kurulan “Azerbaycan Halk Cephesi” (AHC) içinde, “Azerbaycan Milli İstiklal Partisi” (AMİP) ile birlikte yer almış olan önemli bir oluşumdur. Ayrı bir parti olarak Kasım 1992’de Bakü’de kurulmuştur. 2010 yılında takriben 3.000 üyesi bulunan parti, “Yeni Müsavat” adında bir gazete çıkarmaktadır. Partinin genel başkanı (1992 ilâ 1993 yılları arasında Azerbaycan Millî Meclisi’nin başkanlığını da yapmış olan) İsa Gamberov (Gambar/ov, Kamber)’dur. Gamberov’un Türkiye’ye karşı kontrollü yaklaşımı, adeta parti içindeki liberallerin düşüncelerini yansıtır gibidir. Gamberov’a göre Türkiye, Azerbaycan için önemli bir ülkedir, ancak Azerbaycan’da “Türkiyecilik” yapılmamalıdır. Türkiye’nin “büyük ağabey” rolüne soyunmaması gerektiğini belirten Gamberov, bu ülkenin sadece kendi ulusal menfaatleri çerçevesinde Azerbaycan’ın haklarını savunması gerektiğini vurgulamaktadır.
AHC’de milliyetçi-liberal eksende devam eden tartışmalar, MP, AHC’den koptuktan ve kendisi ayrı bir parti olduktan sonra da bu yeni kurulan parti içinde devam etmiştir. Bir yandan Hikmet Hacızade’nin öncülüğünü yaptığı, insan haklarına önem veren, liberal demokratik yaklaşımı benimseyen hizbin; diğer yandan da, Nesib Nesibli (Nasib Nasibzade)’nin savunduğu, Resulzade’nin Türkçü milliyetçilik anlayışını savunan hizbin birbirleriyle tartışmaları, parti içinde hâlen devam etmektedir. Nesibli’nin savunduğu Türkçü yaklaşımın partinin bir bölümü tarafından benimsenmesi, MP’yi Turancı partiler arasına sokmaktadır.
MP, parti programında yer alan “Türkçülük, İslâm birliği, modernlik ve müsavatçılık [eşitlikçilik]” sloganına sadık kaldığını belirtmekte ve bunun Türk kültürüne aidiyet anlamına geldiğini vurgulamaktadır. Parti programında Azerbaycan’ın “Kuzey” ve “Güney” olarak bölünmüşlüğünden bahisle, er geç bu birleşmenin gerçekleşmesi gerektiği savunulmaktadır. Lakin Güney Azerbaycan’ın kaderinin, İranlı Azerîler tarafından belirlenmesi gerektiği belirtilmektedir.
MP’nin programında ayrıca Azerbaycan’ın Türk ve İslâm dünyasına özel bir önem vermesi ve bu dünyaya dahil ülkelerle daha yakın ilişkiler kurması gerektiği görüşü yer almaktadır. İlk başlarda AHC ve MP’nin üyeleri örtüşmekteydi. Örneğin, 1992 yılında MP’lilerin sadece üçte biri AHC üyesi durumundaydı. Kamberov partisinin AHC ile ilişkisinin resmi olmaktan çok ortak ülkü ve ilkelere dayandığını belirmektedir. Demokratik ilkelere ve hukukun üstünlüğüne dayanan bağımsız bir devlet kurma, serbest pazar ekonomisine geçiş ve Güney ve Kuzey Azerbeycan’ın birleşmesi gibi hususlar fazlasıyla Gamberov’un liberal anlayışını yansıtmaktadır.Diğer yandan Vügar Beyturan’a göre, MP 2011 yılında Liberal Demokratik Birliğe (Beynelhalk Liberal Demokratik Alyans) dahil olduktan sonra Resulzade çizgisinden uzaklaşarak Türkçülükten ve Turancılıktan vazgeçmiştir. Bu yüzden Beyturan artık MP’nin parti programında Türkçülüğe oldukça düşük düzeyde yer verdiğini iddia etmektedir.
Bozkurt Partisi – Demokratik Milli Partisi
Bozkurt Partisi (bundan sonra kısaca Bozkurt) İskender M. Hamidov tarafından 1992’de AHC’nin bir kolu olarak kurulmuş, ilk kongresini 26 Aralık 1993 tarihinde yaparak başkanlığa Bahtiyar Ahmedov’u seçmiştir. Partinin kuruluşu Azerbaycan Adalet Bakanlığı’nca Nisan 1994’te resmen onaylanmıştır. Ancak Azerbaycan Anayasa Mahkemesi 1995’te adını sakıncalı bulduğundan partinin Adalet Bakanlığı’ndaki kaydının silinmesine karar vermiştir. Bozkurt yönetimi bunun üzerine 1999 yılında yaptığı ikinci Kurultayında adını değiştirerek Demokratik Milli Partisi adını almıştır. Buna rağmen mahkeme partinin kaydını İskender Hamidov 1995-2003 yılları arasında hapiste olduğundan dolayı yapmamıştır. Parti ancak 24 Aralık 2008 yılında Adalet Bakanlığı’nda tekrar kayıt edilmiştir. Başkanlığını önce Tufan Kerimli yapmış, daha sonra yerine İskender Hamidov geçmiştir.
Kendisini toplumsal ve siyasal bir örgüt olarak tanımlayan parti, Azerbaycan’ın tam bağımsızlığı ve toprak bütünlüğü için mücadele etmektedir. Bozkurt, hem Azerbaycan’da hem de yurtdışında yaşayan Azerîleri üyeliğe kabul etmektedir. Bozkurt, 1992’den itibaren kendisiyle aynı adı taşıyan bir de gazete çıkarmıştır. Karabağ sorununun askerî yoldan çözümünü savunan parti, 1994’te Rusya’ya karşı Çeçenlerin mücadelesini desteklemiştir. Ancak partinin kurucusu Hamidov, Mart 1995’te muhalefet liderlerine karşı girişilen operasyonda tutuklanmış ve parti, Haydar Aliyev yönetimi tarafından siyasetten men edilmiştir. Bu olaydan sonra 11 Haziran 1995’te Bozkurt’un adı “Azerbaycan Demokratik Milli Partisi” olarak değiştirilmiştir.
Parti politikasındaki önemli noktalardan biri de Azerbaycan’ın Bağımsız Devletler Topluluğu’na üyeliğinin kategorik olarak reddedilmesidir. “Aşırı milliyetçi” olarak nitelenebilecek bu parti, Türkiye yanlısı bir politika izlemekte ve diğer Türk halklarıyla işbirliğini savunmaktadır. Bozkurt ayrıca esaret altında bulunan Türklerin bağımsızlıklarına kavuşmaları için onlara yardım edilmesi gerektiğini savunmaktadır. Nitekim, partinin programına göre, henüz bağımsızlıklarını kazanamamış Türk halklarını desteklemek, partinin öncelikleri arasındadır. Bozkurt’un Turancı bir politika benimsediği, programındaki şu cümlelerden açık ve net bir şekilde anlaşılmaktadır: “Sadece Azerbaycan’da değil, tüm Türk halklarının bulundukları ülkelerde faal olan Bozkurt, Türk halkları arasında manevî ve siyasal dayanışmayı meydana getirmek için mücadele etmektedir. Bundan başka, Türk devletleri arasında ekonomik ve kültürel alanda işbirliğinin geliştirilmesi için çaba harcanması gerekmektedir.” Bozkurt yetkilileri, bu amaca ulaşılıncaya kadar mücadeleye devam edileceğini de belirtmektedir.
Vügar Beyturan’a göre Bozkurt ideolojiden çok lidere bağlı bir siyasal partidir. Hamidov’un 2010 yılında siyaset sahnesinden çekilmesinden sonra bu parti aynı adı taşıyan zayıf ve etkisiz iki partiye bölünmüştür. Bu partilerden ikisi de “Turan” adını taşımaktadır. Ancak bu partiler Adalet Bakanlığı tarafından kaydedilmemişlerdir.
Turan Partisi
Turan Partisi (TP), 1992’de kurulmuş olan Azerbaycan Hür İşçiler Birliği ileri gelenleri tarafından, 1994 yılında hayata geçirilmiştir. Partinin kuruluş kongresi 2 Haziran 1994 tarihinde 1.972 partili tarafından seçilen 174 delegenin katılımıyla yapılmış ve başkanlığına Nimet Panakov seçilmiştir. Turan Partisi, yayın organı olarak Devlet adında bir gazete çıkarmıştır.Panakov’un bir söyleşi sırasında, “Türk’ün Türk’ten başka dostu yoktur” görüşüyle ilgili olarak yaptığı yorumlar, partisinin Türklüğe bakışı konusunda önemli ipuçları vermektedir. Türk olduğunu söyleyen ve kendisini “Türkçü” ve “Turancı” olarak niteleyen Panakov’a göre, Türkçülük ve Turancılık diğer uluslara karşı otomatik olarak düşmanlık gerektirmemektedir. Panakov’un vurguladığı diğer bir önemli nokta ise, Azerbaycan’daki Türkçülüğün, Türk Dünyası konseptine soğuk olduğudur. Azerbaycan’ın bir coğrafî yer adı olduğuna da işaret eden Panakov, bu terimin Türk adı yerine geçemeyeceğini vurgulamaktadır.
Türk Milliyetçi Partisi
Türk Milliyetçi Partisi (TMP) 1998 yılında Vügar Beyturan tarafından bir gençlik partisi olarak kurulduğundan üyeleri doğal olarak genellikle gençlerden oluşuyordu. Daha sonraları orta yaşlı insanlar da bu partinin saflarına katılmıştır. Beyturan’ın bildirdiğine göre TMP genellikle etnik olarak Azerbaycan Türklerinin çoğunlukta olduğu illerde ve bölgelerde örgütlenmiştir. Kurulduğu yıl Cumhurbaşkanlığı seçimlerini boykot eden TMP 2000 yılında yapılan parlamento seçimlerinde MP’yi, 2003 Cumhurbaşkanlığı seçimlerinde de İsa Gamber’i desteklemiştir.
2005 yılında yapılan Parlamento seçimlerine kendi adaylarıyla katılan TMP seçimlerde yapılan yolsuzluklar nedeniyle hiçbir milletvekili çıkaramamıştır. TMP 2008 yılında Milli Kurtuluş Partisi (MKP) ile birleştiğinde MKP’nin lideri Muhammed Hatemi parti başkanlığını Vügar Beyturan’a devretmiştir. Vügar Beyturan birleşme döneminde on binden fazla üyelerinin olduğunu belirtmektedir. MKP günümüzde faaliyetlerini durdurmuş vaziyettedir. Üyelerinin genellikle yüksek eğitimli kişiler olduğunu vurgulayan Vügar Beyturan MKP’nin seçimlere katılıp katılmayacağının 2015 yılında yapılacak yeni kurultayda belirleneceğini söylemektedir.
TMP ve devamı olan MKP’nin ideolojisini “Yeni Turancılık” olarak adlandıran Beyturan, bunu Türk cumhuriyetlerinin bağımsızlıklarını muhafaza ederek; ekonomi, siyaset ve askeri alanlarda bir konfederatif yapı oluşturmak şeklinde anladığını belirmektedir. Beyturan’ın düşüncesine göre Türk cumhuriyetleri arasında Avrupa Birliği benzeri bir bütünleşme modeli oluşturulabilir. Bu bağlamda 2012 yılında Türk cumhuriyetleri arasında oluşturulan Türk Konseyi ve 2008 yılında kurulmuş olan Türk Parlamenterler Asamblesi gibi birliklerin çok önemli olduğunu dile getiren Beyturan bu çabaların kesinlikle yeterli olmadığının altını çizmektedir.
Bu kurumlarının içinin doldurulması gerektiğini vurgulayan MKP lideri ortak bir “Türk Dünyası Ordusunun” kurulması gerektiğinin kaçınılmaz olduğunu düşünmektedir. Özellikle Avrasya Ordusu oluşturulması çalışmalarının daha doğrusu içinde “Avrasya” kelimesi geçen oluşumlarda Rusya’nın da yer almasından dolayı bu örgütlerin Türk dünyasının amaçlarına hizmet etmekten uzak olduğuna inanan Beyturan bu tür düşüncelerin arkasında Nursultan Nazarbayev’in olduğunu düşünmektedir. Karabağ meselesinin çözümünün savaşsız mümkün olmadığını savunan Beyturan Azerbaycan’daki bütün Türkçü ve Turancı partilerin sadece bu konuda hemfikir olduklarını düşünmektedir.
Beyturan partisinin izleyeceği ekonomik programı sosyal yönelimli serbest pazar ekonomisi olarak tanımlamaktadır. Beyturan, Elçibey’in izlemiş olduğu Türkçü ve Turancı politikanın aynı ideolojideki siyasal partiler tarafından sürdürülebilmesi için milliyetçi kesimin AHC çapında bir teşkilata ihtiyaçlarının olduğunu düşünmektedir. Beyturan’a göre, Elçibey’den sonra iktidar mücadelesi içinde olan liderler ya Türkçü ve Turancı ideolojiye sahip olmamışlar ya da iktidara gelebilmek için hiçbir şansları olmamıştır. Milliyetçi kesimin parçalanmış olduğunun ve faal olmadığının altını çizen Beyturan bunun nedenini ciddi kurumların yokluğuna bağlamaktadır. Bundan dolayı insanlar Azerbaycan Halk Cephesi Partisi’ne, hatta iktidar partisi olan Yeni Azerbaycan Partisi’ne yönelmektedir.
Azerbaycan’ın toprak bütünlüğü, Güney Azerbaycan meselesi ve etnik sorunlar yüzünden halkın milliyetçiliğe teveccühü mümkündür. Sosyal meselelere isabetli olarak cevap verebilmek için milliyetçi kesimin hızlı bir şekilde birleştirici ve yapıcı bir lider etrafında birleşmesi kaçınılmazdır. Türkçü ve Turancı partilerin etkili hale gelmemesinde halkın siyasete karşı ilgisizliği de önemli bir rol oynamaktadır. Beyturan Türkçü muhalefet partilerinin bir çatı altında birleşmeleri halinde %30-35 oranında oy alabileceklerini düşünmektedir. Kişisel ihtiraslar ve çekişmeler de Türkçü ve Turancı muhalefetin parçalanmışlığının bir diğer nedenidir.
Büyük Kuruluş Partisi
2003 yılında kuruluşu gerçekleştirilen Büyük Kuruluş Partisi (BKP) iki yıl sonra Adalet Bakanlığı’na kaydedilmiştir. Kurucusu Fazıl Mustafa (Fazil Qazanferoğlu)’dır. Partinin üye sayısı 3.000 olarak belirtilmektedir. Diğer yandan partinin 2009 yılında kabul ettiği üye sayısı olarak 1500 kişi olarak ortaya konmaktadır. BKP 2005 yılında yapılan Parlamento seçimlerine 17 adayla katılmıştır ancak bunların içerisinden sadece partinin başkanı olan Mustafa seçilmiştir. BKP parti programında Azerbaycan Türkçesinden “Türk dili” olarak bahsetmekte ve bu dilin Azerbaycan coğrafyasında tek resmi dil vasıtası olarak kabul edilmesi gerektiğini ileri sürmektedir.
Bu siyasal partinin Türkçü ve Turancılığına delalet eden nokta ise programında temel amaçların ele alındığı bölümde; Güney Azerbaycan Türklerinin ve diğer Türk topluluklarının insan haklarını müdafaa etme hususu ile Türk cumhuriyetleri ve Azerbaycan arasında siyasi, iktisadi ve kültürel ilişkilerin en ileri düzeye taşınması gerektiğine yapılan vurgudur. Türk devletleri ile bütünleşmeye gitme hususu parti tüzüğünün amaçlar başlığı altında da “Türk dünyası ile bütünleşmenin en yüksek seviyeye çıkarılması” olarak belirtilmektedir. Buna rağmen Beyturan, Fazıl Mustafa’nın milletvekili olabilmek için Türkçü ve Turancı söylemlerden uzaklaşarak daha liberal söylemler benimsediğini belirtmektedir. Esasında onun da kendini artık Türkçü ve Turancı olarak nitelendirmeyeceğini iddia etmektedir.
