Gaspıralı İsmail 1851-1914
yazar, gazeteci, kanaat önderi
1851 yılında Kırım Bahçesaray yakınlarındaki Avcıköy’de doğdu. Babasının doğduğu köye nisbetle Gaspirinski (Gaspıralı) lakabını aldı. On yaşında Akmescit Lisesi’ne gönderildi. Orada İki sene kaldıktan sonra Varonej şehrindeki askeri okula nakledildi. Daha sonra Moskova Askeri İdadisi’ne gitti.
Ruslar’ın Panslavizm politikaları yüzünden okuldan ayrıldı. Zincirli Medresesi’nde Rusça öğretmeni olarak göreve başladı. Bir buçuk yıl kadar süren bu görevi sırasında, bol bol okuyarak Rus edebiyatı ve fikir akımları hakkında esaslı bilgiler edindi.
1869 yılında maaşı 600 rubleye çıkarılarak Yalta’da Dereköy mektebine tayin edildi. Burada da iki yıl kaldı. Tekrar Bahçesaray’a dönerek yeniden Zincirli Medresesi’nde Rusça dersleri verdi.
Gaspıralı, o zamana kadar kafasında teşekkül eden yenilikçi fikirleri ilk olarak Zincirli Medresesi’nde uygulamaya çalıştı. Öğrencilerine yeni yöntemle Türkçe dersleri verdi.
En büyük hedeflerinden biri İstanbul’a giderek zabit olmaktı. Fakat yarıda bıraktığı eğitimin buna engel olacağını düşündü. Bu sebepten 1871 yılında Paris’e giderek yarıda kalan eğitimini tamamladı. 1874 sonlarına kadar Paris’te kaldı.
Paris’ten İstanbul’a gitti. Zabitlik hayalinin gerçekleşemeyeceğini anlayınca, 1875 kışında Kırım’a döndü.
1878 yılında Bahçesaray belediye başkanlığına seçildi. 1879 yılında bir gazete çıkarmak için Rus hükümetine müracaat etti. Müracaatı reddedildi. Fakat o mutlaka yayın yoluyla milletine hizmet etmek istiyordu. 1881 yılında, ‘Genç Molla’ müstear adıyla ileride kitap olarak yayınlanacak olan ‘Rusya Müslümanları’ başlıklı makalelerini yazdı. Akmescit’te çıkan ‘Tavrida’ gazetesinde yayınladı.
İzin alamamasına rağmen gazete çıkarma fikrinden asla vazgeçmedi. Bunun için zemin yoklamak amacıyla 1881 yılından itibaren Tonguç, Ay, Güneş, Yıldız, Mir’ati Cedid gibi çeşitli adlarla küçük kitapçıklar yayınlamaya başladı. Rus sansürü bu risalelerin yayınını gazete niteliği taşıdığı gerekçesiyle yasakladı.
Tercüman Gazetesi
Gazete çıkarabilmek için dört yıl mücadele verdi. Defalarca Petesburg’a giderek müracaatlarda bulundu. 1883 yılında Türkçe kısmı aynen Rusçaya da tercüme edilmek şartıyla ‘Tercüman-ı Ahval-i Zaman’ yayınlama iznini aldı. İlk nüshayı 10 Nisan 1883’te çıkardı.
Türcüman, Rusya’da çıkan ilk Türk gazetesi değildi, ama yaygınlığı ve oynadığı rol bakımından en önemlisiydi. 1903 yılına kadar haftalık, 1903-1912 arasında haftada bazan iki, bazan üç defa, Eylül 1912’den sonra da günlük olarak tam 33 yıl yaşadı ve 1916 yılında kapandı.
Küçük boyda dört sayfa olarak çıkmaya başlayan Tercüman çok geçmeden, devrin şartlarına ve okur yazarlık oranına göre çok yüksek sayılabilecek tirajlara ulaştı. Kafkasya, Kazan, Sibirya, Türkistan, Çin, hatta İran ve Mısır’da satıldı. Sadece Rusya Türklerinin değil bütün müslümanların meseleleriyle yakında ilgilendi. Bu aynı zamanda Dilde birlik fikrinin hayata geçmesi anlamına geliyordu.
1905 bunalımından sonra Kazan’da, Kafkasya’da, Türkistan’da ve Kırım ‘da yayınlanan 35’ten fazla gazete ve dergide ‘Gaspıralı dili’ kullanıldı. Bu tarzda çok sayıda hikaye ve romandalar yazıldı.
Dildi birlik, dinde birlik
Tercüman gazetesi sayesinde geçmişte hayali olan Dilde birlik fikrinin yanısıra Usul-ü Cedid okulunu da oluşturan ve yaygınlaştıran Gaspıralı İsmail Bey’in 1905 İhtilali’nden sonra Rusya Müslümanlarının ittifakı gayesiyle toplanan üç kongrede de önemli roller oynadı. Eğitim meselesinin ağırlıklı olarak ele alındığı III. Kongre’de ‘dil birliği’ ile ilgili görüşlerini bütün Rusya Müslümanlarına resmen kabul ettirdi. (1906).
‘Usul-ü cedid’ hareketinin başarısı ve Ekim Manifestosu’ndan sonra müslümanların kazandığı hürriyet, öte yandan ‘Müslüman İttifakı’ için yapılan kongreler Gaspıralı’nın cesaretini arttırdı. Nitekim 1907’de Kahire’de bir “İslam Kongresi” toplayabilmek için büyük gayret sarf etti. 1910’da ise Hindistan’a gitti ve Bombay’daki “Encümen-i İslamiye”nin toplantılarına katılarak görüşlerini anlattı.
Meşrutiyet’in ilanından sonra İstanbul’a geldi ve büyük bir heyecanla karşılandı (1909). Birinci Dünya Savaşı arifesinde İstanbul’a tekrar gelerek Osmanlı’yı savaşa girmemesi hususunda uyarmaya çalıştı.
11 Eylül 1914 Cuma günü Bahcesaray’da vefat etti. Ertesi gün muhteşem bir cenaze töreniyle, Mengligiray Han türbesi civarında toprağa verildi.
HAKKINDA YAZILANLAR
1774 Küçük Kaynarca Antlaşması sonucu,Osmanlı himayesinden ayrılıp, 1783 yılında Rus işgaline maruz kalan Kırım yarımadası sürgün ve göçlerle sarsılırken, büyük fikir adamı Gaspıralı İsmail Bey, Ruslaştırma politikalarına karşı yayın yoluyla faaliyete geçmiştir. Gaspıralı, 1881’te “Tonguç” isimli broşürü yayınlamıştır. 8 Mayıs 1881’den itibaren her ay başka ad altında “Şafak”, “Kamer”, “Yıldız”, “Güneş”, “Mirat-ı Cedit (Yeni Ayna)” broşürlerini yayınlamaya devam etmiştir. Gaspıralı İsmail Bey, 1883 yılında büyük çabalar sonucu “Tercüman” gazetesini yayınlamaya başlamıştır. Tercüman, sadece Kırımda değil Kafkasya’da, Kazan’da, Türkistan’da okunmaya başlamıştır. Bütün Türk-İslam alemini uyandırmaya, ayağa kaldırmaya çalışan Gaspıralı bu konuda şöyle yazmaktadır:
“Sönmüş kalpleri ne ile yandırmalı? Basireti kesmiş perdeleri ne ile kötermeli (kaldırmalı)? Gaflet sahrasında serilip kalmış koca bir milleti ne ile ayağa turguzmalı(kaldırmalı)?”.
Gaspıralı İsmail Bey’in büyük ideali; bütün Türklerin her sahada birleşmesini, büyük bir kitle ve kuvvet meydana getirmesini sağlamaktır. Bu uğurda çalışmalarını sürdüren Gaspıralı’nın, Türk dünyasının birleşmesi için ortaya attığı “Dilde, Fikirde, İşde Birlik” şiarı hiçbir zaman önemini yitirmemiştir. Gaspıralı o dönemde, Kırım’dan göçlere de şiddetle karşı çıkmış, bu konuda Tercüman da şunları yazmıştır:
“Bineceğiniz gemiler, Karadeniz’in coşkun merhametsiz dalgalarını zor aşacaktır. Karşılaşacağınız hastalıklar ve zorluklara, bulacağınız çareler ehemmiyetsiz kalacaktır. Gideceğiniz yerlerin tabiat ve iklim şartları başka olacaktır. Oralarda ki hazırlıklar kifayetsiz kalacaktır.
Aziz kardeşler!
Satmak kolay, almak zordur. Gitmek kolay, dönmek zordur. Yıkılmak kolay, kalkmak zordur”.
Tercüman Gazetesi, Rusya’daki Türklerin gözü, kulağa, kalbi olmuştur. Gaspıralı bu gazete yoluyla ortak bir Türk dili oluşturmaya da çalışmıştır. Gaspıralı İsmail Bey, fikir adamlığı yanında Türk Dünyasının en büyük gazetecisidir de. Basının önemini çok iyi kavrayan Gaspıralı Tercüman’ın yanında, hanımlar için, kızı Şefika Gaspıralı’ya “Alem-i Nisvan”ı (Kadınlar Alemi) çıkarttırmıştır. Bu dergi Türk dünyasında ki ilk hanım dergisi olma özelliğini taşımaktadır.
Şefika Gaspıralı’nın çıkarttığı ilk hanım dergisinden sayfalar
Gaspıralı çocuklar içinde, “Alem-i Sıbyan” ve mizah dergisi “Ha!, Ha!, Ha!”yı çıkarmıştır. Bu dergi ve gazeteler yoluyla Gaspıralı sesini bütün Türk-İslam dünyasına duyurmaya çalışmıştır. İsmail Gaspıralı 11 Eylül 1914 tarihinde Bahçesaray şehrindeki evinde vefat etti.
Ruslar, Gaspıralı’nın ölüsünden bile korktukları için, mezarı yok etmişler, Kırım Türkleri vatanlarına döndükten sonra mezarın yerini tahmini olarak tespit ederek, buraya bir mezar yaptırıp taştan bir kitabe koymuşlardı.
Doğmuşam ben Avcıköy’de
Bin sekizyüz elli birde
Mekanımdır Bahçesaray
Mezarım kimbilir nerede ?
Gaspıralı, Türklüğün geleceğini, nasıl ki bir asırdan fazla bir zaman önce görmüşse, mezarının da bir gün Ruslar tarafından yok edileceğini sanki sezerek bu şiiri yazmış. Ruslar, belki Gaspıralı’nın mezarını yok etmişlerdi ama, o fikirleri ile dünya üzerinde yaşayan 250 milyon Türk’ün kalbinde ve kafasında layık olduğu yeri aldı.
KIRIM
Yazan: GASPIRALI İsmail
Buna “Yeşil ada” derler, yüce maali Çatırdag,
Bunın bir tarafı çöldir, bir tarafı bagça bag.
Kelir suvlar yaylalardan, ne güzeldir boyları,
Altın aşlık tarlaları, kozuları koyları.
Öter kuşlar saba-akşam, olur yazda gülistan,
Er ne taraf göz idersen-altın aşlık, bag-bostan.
Pek güzeldir ab-avası, yay ve cay, ve yay,
Şeerlerinin eskileri – Karasuv, Bagçasaray.
Dop-dolu edi halkımızla Yeşil ada bir zaman,
Az degildi yurtumızda Menla-batır, karaman.
Zeval keldi, yurt bozulhdu, kaç ve köç aldav ile,
Gitti halklar, geldi yadlar başka al ve dil ile.
Unutmanız çocuklarım, Kırım sizin vatandır,
Saip olunuz bu vatana çalışıp edep ile.
Buna “Yeşil ada” derler, yüce maali Çatırdag,
Bunın bir tarafı çöldir, bir tarafı bagça bag.
ESERLERİ:
Hazırlayan: Inci Bowman
Seri Yayınlar:
Tercüman/Perevodchik. Bahçesaray, 1883-1918.
Alem-i nisvan [Kadın Dünyası]. Bahçesaray, 1906-1910.
Alem-i sibyan [Çocukların Dünyası]. Bahçesaray, 1906-1912?
Al-Nahdah/La Renaissance [“ennehda”, Uyanış]. Cairo, 1908
Kha! Kha! Kha! [Ha! Ha! Ha!]. Bahçesaray, 1906- ?
Kitaplar ve Kitapçıklar:
Russkoe Musul’manstvo [Rusya Müslümanları]. Simfereopol, 1881.
Salname-i Türki [Türk Yıllığı]. Bahçesaray, 1882.
Mirat-ı Cedid [Yeni Ayna]. Bahçesaray, 1882.
Hoca-ı Sibyan. Bahçesaray, 1884. 3. tab. 1892; 7. tab 1898.
Avrupa Medeniyetine bir Nazar-ı Muvazene [Avrupa Medeniyetine Dengeli Bir Bakış]. Bahçesaray, 1885.
İslamlara dair Nizamlar ve İmtiyazlar. Bahçesaray, 1885.
Rusya Coğrafyası. Bahçesaray, 1885.
İki Bahadır. Bahçesaray, 1886.
Kıraat-i Türki [Türkçe Okuma Kitabı]. Bahçesaray, 1886. 2. tab. 1894.
Maişet Muharebesi [Hayat Mücadelesi]. Bahçesaray, 1886.
Halera Vebası ve Onun Deva ve Darusu [Kolera Vebasi ve Onun Deva ve Bakimi]. Bahçesaray, 1887.
Bahtiyar Nazım. Bahçesaray, 1889.
Atlaslı Cihanname. Bahçesaray, 1889.
Medeniyet-i İslamiye. Bahçesaray, 1889.
Garaib-i Adat-i Akvam [Kavimlarin Garip Adetleri]. Bahçesaray, 1890.
Arslan Kız. Bahçesaray, 1894.
Mektep ve Usul-i Cedid Nedir? Bahçesaray, 1894.
Risale-i Terkib. Bahçesaray, 1894.
Russko-Vostochnoe Soglashenie [Rus-Doğu İlişkileri]. Bahçesaray, 1896. İngilizce terc. Edward J. Lazzerini. Allworth, Edward A., Ed. The Tatars of Crimea: Return to the Homeland, 2nd. Ed., Revised and Expanded. Durham: Duke University Press, 1998, s. 110-124.
Hesab. Muhtasar İlm-i Hesab ve Mesa’il-i Hesabiye [Muhtasar Hesab ‘Aritmetik’ ve Hesap Problemleri]. Bahçesaray, 1897.
Her Gün Gerek Zakonlar [Hergün İhtiyaç Duyulan Kanunlar]. Bahçsaray, 1897.
Şara’it al-Islam [İslamın Şartları]. Bahçesaray, 1897.
Rehber-i Mu’allimin, yani Mu’allimlere Yoldaş. Bahçesaray, 1898.
Rehber-i İslamiye. Bahçesaray, 1898.
Türkistan Uleması [Türkistan Alimleri]. Bahçesaray, 1900, 1901?
Mevlud-i Cenâb-ı Hazret-i Ali [Hazret-i Ali Mevludu]. Bahçesaray, 1900.
Beden-i İnsan. Bahçesaray, 1901.
İran. Resimli Mecmua. Bahçesaray, 1901.
Mebadi-yi Temeddün-i Islamiyan-i Rus [Rusya
Müslümanlarının Medenileşmesinin Başlangıçları]. Bahçesaray, 1901. İngilizce tercümesi Edward Lazzerini’nin “Gadidism at the turn of the twentieth century: a view from within,” (Cahiers du monde russe et sovietique 16 (2): 245-77, 1975) isimli yayınında.
Meşhur Payitahtlar [Meşhur Başkentler]. Bahçesaray, 1901.
Usul-i Edeb. Şark ve Garb Kaideleri [Nezaket. Doğu ve Batı Kaideleri]. Bahçesaray, 1901.
Zoraki Tabib. Bahçesaray, 1901.
Malumat-ı Nafia [Yararlı Bilgiler]. Bahçesaray, 1901.
Tashih-i Akaidden [Akait’e dair düzeltmeler]. Bahçesaray, 1901.
Temsilat-ı Krilof [Krilof Temsilleri]. Bahçesaray, 1901.
Asyada Komşularımız. Bahçesaray, 1903.
Dâru-l Rahat Müslümanları [Rahat Ev Müslümanları]. Bahçesaray, 1906.
Müslüman Kongresi. Bahçesaray, 1909.
Makaleler:
“Türk yurducularına” Türk Yurdu 1: 190-95, 1328 [1912]
“Hind yolundan,” Türk Yurdu 1: 307-10, 1328 [1912].
“Hind’den dönerken” Türk Yurdu 1: 369-71, 1328 [1912]
“Muhaceret muntazama” [Düzenli göçler].Türk Yurdu 1: 706-13, 1328 [1913]
“Maşinalı mektep” [Makinalı mektep]. B. Şeref. Gani Bey. Orenburg, 1913, s. 126-28.
[Ayrıca, Gaspıralı’nın Tercüman gazetesinde ve diğer seri yayıinlarında çıkan yüzlerce makalesi vardır.]
· İsmail Bey Gaspıralı’ nın yayın listesi, Sayın İbrahim Otar’ın yardımıyla İnci Bowman tarafından hazırlanmıştır. Edward J. Lazzerini’nin “Ismail Bey Gasprinskii and Muslim Modernism in Russia, 1879-1914,” (University of Washington, 1973, s. 295-98) başlıklı doktora tezine dayanmaktadır.
HAKKINDA YAZILANLAR
İsmail Bey Gaspıralı’ya Dair Seçilmiş Yayınlar
Hazırlayan: Inci Bowman *.
Allworth, Edward A., Ed. The Tatars of Crimea: Return to the Homeland, 2nd. Ed., Revised and Expanded. Durham: Duke University Press, 1998.
Battal-Taymas, A. “Ben onu gördüm; İsmail Gaspıralı hakkında notlar,” Türk Yurdu 6(69): 648-52, 1968.
Bennigsen, Alexandre A. Ismail Bey Gasprinski (Gaspraly) and Origins of the Jadid Movement in Russia. Oxford: The Society for Central Asian Studies, 1985. (Reprint Series no. 6; Gaspıralı’nın Russkoe musul’manstvo [Rusya Müslümanları], 1881, Rusça metni ile)
Bennigsen, Alexandre ve C. Lemercier-Quelquejay. La presse et le mouvement national chez les musulmans de Russie avant 1920. Paris: Mouton, 1964.
Burbiel, G. “Die Sprache Ismail Bey Gaspyralys.” Doktora tezi, Hamburg Üniversitesi, 1950.
Devlet, Nadir. İsmail Bey Gaspıralı (1851-1914). Ankara: Başbakanlık Basımevi, 1988.
———. Rusya Türklerinin Milli Mücadele Tarihi, 1905-1917. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1985.
Ekinci, Yusuf. Gaspıralı İsmail. Ankara: Ocak Yayınları, 1997.
Fahreddin, Rizaeddin. “Ismail Bey Gasprinski, 1851-1914,” Şura, Nos. 21-24 (1 Kasım-15 Aralık 1914). İnglizce terc., Alan W. Fisher. Allworth, Edward A., Ed. The Tatars of Crimea: Return to the Homeland, 2. Ed., Revised and Expanded. Durham: Duke University Press, 1998, s. 127-52.
Fisher, Alan W. “A Model Leader for Asia, Ismail Gaspirali.” The Tatars of Crimea: Return to the Homeland, ed. E.A. Allworth. Durham: Duke University Press, 1998, s. 29-47.
Hablemitoğlu, Şengül ve Necip Hablemitoğlu. Şefika Gaspıralı ve Rusya’da Türk Kadın Hareketi (1893-1920). Ankara: Ajans-Türk Matbaacılık, 1998.
Kerim, İsmail Asanoğlu. Gasprinskiynin ‘Canlı’ Tarihi, 1883-1914 Akmescit: Tarpan, 1999.
Kırımer, Cafer Seydahmet. Gaspıralı İsmail Bey. Istanbul, 1934.
Yeni baskı: Avrasya Bir Vakfı Yayınları, No. 2 (Istanbul, 1996).
Kırımal, Edige. “İsmail Bey Gaspıralı,” Dergi 16(62): 60-64, 1970.
Kırımlı, Hakan. National Movements and National Identity among the Crimean Tatars (1905-1916). Leiden: E. J. Brill, 1996.
——–. Kırım Tatarlarında Milli Kimlik ve Milli Hareketler (1905-1916). Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1996.
Kuttner, Thomas. “Russian Jadidism and the Islamic World; Ismail Gasprinskii in Cairo, 1908” Cahiers du monde russe et sovietique 16 (3-4): 383-424, 1975.
Lazzerini, Edward James. “Ismail Bey Gasprinskii and Muslim Modernism in Russia, 1878-1914.” Yayınlanmamış doktora tezi. Seattle: Washington Üniversitesi, 1973.
——–. “Gadidism at the Turn of the Twentieth Century: a View from within,” Cahiers du monde russe et sovietique 16 (2): 245-277, 1975.
——–. “From Bakhchisarai to Bukhara in 1893: Ismail Bey Gasprinskii’s Journey to Central Asia,” Central Asian Survey 3(4): 77-88, 1984.
——–. “Crimean Tatar: The Fate of a Severed Toungue.” In: Sociolinguistic Perspectives on Soviet National Languages: Their Past, Present and Future, Ed. Isabella T. Kreindler. Berlin: Mouton de Gruyter, 1985, s. 109-23.
——–. “Ismail Bey Gasprinskii’s Perevodchick/Tercüman: A Clarion of Modernism.” In: Central Asian Monuments, Ed. H.B. Paksoy. ıstanbul: İsis Press, 1992, s. 143-156.
——–. “Ismail Bey Gasprinskii (Gaspirali): The Discourse of Modernism and the Russians.” The Tatars of Crimea: Return to the Homeland, Ed. E.A. Allworth. Durham: Duke University Press, 1998, s 48-70.
Mahmud Khoja [Behbudiy]. “İsmail by hazratları ila sohbat” Ayina No. 49 (27 Eylü 1914): 1162-64. İngilizce terc. Edward Allworth, Obeidullah Noorata ile. Allworth, Edward A., Ed. The Tatars of Crimea: Return to the Homeland, 2nd. Ed., Revised and Expanded. Durham: Duke University Press, 1998, s. 125-27.
Saray, Mehmet. Gaspıralı İsmail Bey’den Atatürk’e: Türk Dünyasında Dil ve Kültür Birliği. İstanbul: Nesil Matbbacılık, 1993.
——–. Türk Dünyasında Eğitim Reformu ve Gaspıralı İsmail Bey, 1851-1914. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, 1987.
Türk Kültürü 29 (337-338), 1991. (Özel Gaspıralı sayısı)
Ülküsal, Müstecip. “Gaspıralı İsmail Bey,” Emel, No. 24: 2-7, 1964.
